اقدامات اولیه ی انجمن:

1-  در تاریخ بیست و دوم مرداد ماه سال(1304 ه.ش) دکتر ارنست                                     هرتسفلد (Ernest Herzfeld) استاد دانشگاه برلن و رئیس مؤسسه ی آثار عتیقه ی شرقیه ی آلمان به دعوت انجمن آثار ملی در عمارت وزارت فرهنگ (مسعودیه) درباره ی آثار ملی ایران سخنرانی جامعی ایراد کرد.... 1

2-  هیأت مؤسس انجمن آثار ملی از پرفسور هرتسفلد خواست که فهرستی از آثار و ابنیه ی تاریخی ایران بنویسد و مشارالیه در شهریور ماه (1304 ه.ش) فهرستی از آثار تاریخی ایران، آذربایجان، مازندران، خراسان، سیستان، قائنات، سمنان و دامغان، بسطام، استرآباد، اصفهان، صفحات[نواحی] بختیاری، فارس، خوزستان، همدان، کرمانشاهان، نائین، کرمان و محلات فراهم آورد که از طرف انجمن ترجمه و منتشر شد. 2

پس از انجام این اقدامات، که اقدامات اولیه نام گرفته، انجمن وارد مراحل جدی تری گردید و آن عبارت بود از: بازسازی و تعمیر آرامگاه های بسیار مهم شخصیت های تاریخی و فرهنگی کشور، برگزاری کنگره های بزرگ بین المللی و هزاره های برخی از شخصیت های مذکور، انتشار تمبرهای یادبود در حد گسترده، انتشار اوراق بخت آزمایی به منظور تأمین درآمدهای انجمن و....

و اما اقدامات انجمن در خوزستان، انجمن آثار ملی پس از انجام پروژه های عظیم در سراسر کشور بالاخره متوجه خوزستان شد، طبق نوشته ی کتاب کارنامه ی انجمن آثار ملی، پنجاه و پنجمین اقدام انجمن در مورد چغازنبیل می باشد. بهتر است این نوشته را عیناً نقل کنیم:

«55- معبد چغازنبیل

1-     کارنامه انجمن آثار ملی از آغاز تا 1355 تألیف دکتر حسین بحرالعلومی، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، 1355، ص4

2-     همان منبع، ص5 به نقل از مجموعة انتشارات قدیم انجمن، ص 13-28

*- از این پس ضمن خودداری از ذکر سال شاهنشاهی به جای آن از سه نقطه(...) استفاده می کنیم.

انجمن آثار ملی پرداخته شد و زیر نظر فنی دانشمند مذکور و نمایندة ادارة کل باستانشناسی بمصرف استحکام و تعمیر آن اثر تاریخی معظم رسید و در سال ... [1343 ه.ش] نیز مجدداً مبلغی برای این منظور تأمین و حواله گردید.

این بنا در مغرب راه شوش به اهواز ، به مساحت تقریبی 40 کیلومتری جنوب شرقی شوش نزدیک به ساحل رود کارون قرار دارد». 1

در سال 1345 برای ادامه ی تعمیرات معبد عیلامی چغازنبیل مبلغ پنجاه هزار ریال در نظر گرفته شد. برای نمایان تر شدن نا چیزی این مبلغ بهتر است به مبالغ صرف شده ی آن سال در سایر نقاط دقت کنیم :

«70- تعمیر بناهای تاریخی با همکاری وزارت فرهنگ و هنر در سال ... (1345 ه.ش)

1-    برای تعمیر کاخ اردشیر بابکان در فیروز آباد                                                   000/750 ریال

2-    برای شروع به تعمیر بناهای تاریخی گنجعلیخان در کرمان                            000/000/1 ریال

3-    برای تعمیر ابنیة طرفین سردر باغشاه فین کاشان                                            000/000/1 ریال

4-    جهت تعمیر آثار تاریخی مراغه                                                                   000/000/2 ریال

5-    جهت کمک به تعمیرات بناهای تاریخی اصفهان                                         000/800/1 ریال

6-    برای تهیة وسایل روشنایی مسجد شاه [امام] اصفهان                                     000/500/1 ریال

7-    برای تعمیر مدرسة خرگرد و مسجد مولانا در تابیاد (خراسان)                           000/250 ریال

8-    جهت تکمیل تعمیرات تکیة چخماق یزد و سایر ابنیة تاریخی آن شهر          000/600 ریال«. 2  

البته براي سایر اماکن مذهبی و تاریخی کشور مبالغ دیگری هم هزینه شده که برای جلوگیری از اطاله ی کلام از ذکر آنها خودداری می کنیم.

2- همان منبع ، ص 766

«محل تصویر تندیس یعقوب لیث صفاری»

نصب تندیس یعقوب لیث صفاری در دزفول

اقدامات انجمن آثار ملی تهیه و نصب تندیس برخی از چهره های فرهنگی و تاریخی ایران است. از جمله ی این تندیس ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-    تندیس ابن سینا و نصب آن در میدان بوعلی همدان.

2-    تندیس سعدی و نصب آن در میدان دروازه ی اصفهان در شیراز.

3-    تندیس نادر شاه و نصب آن در کنار آرامگاه نادر در مشهد .

4-    تندیس خیام و نصب آن در باغ آرامگاه آن حکیم.

5-    تندیس رضا شاه که طبق فرمان محمد رضا پهلوی به دانشگاه تهران تحویل و در محل بناهای تازه ساز آنجا نصب گردید.

6-    تندیس فردوسی و نصب آن در میدان فردوسی تهران.

7-    تندیس خیام و نصب آن در تهران.

8-    تندیس یعقوب لیث و نصب آن در دزفول.

درباره ی این تندیس در کتاب کارنامه ی انجمن آثار ملی چنین آمده است:

«قرارداد تهیة مجسمة مفرغی سوارة یعقوب لیث صفاری از قهرمانان استقلال ایران به بلندی پنج متر و بیست  و پنج سانتی متر بین انجمن آثار ملی و استاد ابوالحسن صدیقی بسته شد و از چندی پیش در ایتالیا در دست تهیه است.

موضوع نصب آن در میدان مناسبی در شهر تاریخی دزفول که نزدیکترین شهر به ویرانه های       جندی شاپور (محل آرامگاه آن قهرمان بزرگ) می باشد مورد مطالعه است. ضمناً از طرف وزارت کشور اظهار علاقه شده است که مجسمة دیگری از این قهرمان ملی برای نصب در محل مناسبی در سرزمین سیستان تهیه گردد و انجمن با نظر مثبت موضوع را مورد مطالعه قرار داده است». 1

باید اضافه کرد که این اقدام در سال های پس از 1354 روی داده است.

چه ارتباطی میان یعقوب لیث و خوزستان وجود دارد؟

تهیه و نصب تندیس یعقوب لیث در شهر دزفول ممکن است این سؤال را در اذهان ایجاد کند که چه ارتباطی میان یعقوب لیث و خوزستان وجود دارد؟ برای روشن شدن موضوع توضیحات زیر ضروری است.

یعقوب لیث سلسله ی صفاری را در سال (247 ه.ق) در منطقه ی سیستان پایه گذارد.

نهضت یعقوب لیث در سیستان، از قیام عیاران و مطوعه ی شهر بر ضد خوارج آغاز شد و عمال طاهریان پس از سال ها درگیری از عهده ی دفع آنها برنیامدند.

بلند پروازی های این رویگر زاده ی سیستانی تا حدی بود که لازمه ی دفع آشوب خوارج در سیستان را دفع حکام و عمال طاهریان از این نواحی می دید، و حتی دفع قدرت خلیفه را -که یک والی بیکاره مثل «محمدبن طاهر» را بر خراسان تحمیل کرده بود- نیز لازم می دانست؛ و لاجرم اعلام جنگ با خوارج سیستان در نظر او اعلام جنگ به طاهریان نیشابور و حتی به خلیفه ی بغداد بود.

یعقوب موفق شد که حکومت طاهریان در خراسان را خاتمه دهد و این امر خلیفه ی عباسی را غافلگیر و به شدت نگران کرد. چرا که صفار سیستان برخلاف سلاله ی طاهریان، قدرت فرمان روایی خود را به حکم خلیفه مدیون نمی دید؛ بلکه آن را مرهون زور بازو و سلحشوری خود می دانست.

وی سپس کرمان را هم به قلمرو خود افزود (0254 ه.ق) با لشکرکشی به فارس آن خطه را نیز بدون خون ریزی از چنگ عامل خلیفه بیرون آورد. جهت جلوگیری از اعتراض خلیفه و به رسم معمول حکام عصر، هدیه ای هم برای خلیفه فرستاد. اما خلیفه«المعتمد» خود چنان در دست امرای ترک خویش محصور و اسیر بود که نمی توانست رویگرزاده ی جهانجوی را به خاطر این لشکرکشی های خودسرانه اش تنبیه کند. قیام یعقوب، از همان آغاز کار، شورشی مسلحانه بر ضد دستگاه خلافت و بر ضد حکومت دست نشانده ی او در خراسان بود. این سرکشی را خلیفه نمی توانست بر وی ببخشاید.

خلیفه چون دست اندازی او را بر این نواحی، غاصبانه و به منزله ی اعلام عصیان تلقی می کرد، وی را نزد عده ای از حاجیان که از طریق بغداد به خراسان و سیستان باز می گشتند و به حضور خلیفه راه یافته بودند، یاغی خواند و لعن کرد. و بدین گونه مطوعه (سربازان داوطلب) و متشرعه ی آن نواحی را بر ضد وی به اعلام شورش دعوت کرد (261 ه.ق). این اقدام خلیفه به تیرگی شدید روابط فیمابین منجر گشت و منتهی به لشکرکشی یعقوب بر ضد خلیفه شد.

یعقوب پس از تسخیر مجدد فارس، به خوزستان لشکر کشید و از طریق اهواز عازم بغداد شد و تا نزدیکی واسط پیش راند. در دیر العاقول (ناحیه ای میان واسط و بغداد) میان او و سپاه موفق، برخوردی روی داد، نخست سپاه خلیفه شکست خورد اما چندی بعد چون سپاه خلیفه آب دجله را به لشکرگاه او سر داد، لشکر وی به عقب نشینی ناچار شد (246 ه.ق) و از پیشروی بازماند.

در این میان، یعقوب بیمار شد و به انتظار بهبود و به قصد تجدید تدارک جنگ به جندی شاپور در خوزستان بازگشت. وی در همان حال هم پیشنهاد صلح خلیفه را رد، و خلیفه را به از سرگیری جنگ تهدید کرد؛ ولی اجل مهلت نداد و پیش از مجال یافتن برای جبران این عقب نشینی، بیماری قولنج او را از پای درآورد. مرگ او در جندی شاپور (شوال 265 ه.ق)خلیفه را از حریف بی امانِ سازش ناپذیری رهانید که به شدت قدرت او را تهدید می کرد و یعقوب در همان منطقه به خاک سپرده    شد. 1

هم چنین در سال  1350 کاخ آپادانا در شوش از طرف انجمن آثار ملی تعمیر شد.

گذشته از موضوع چغازنبیل، در سال (1344 ه.ش) برای تعمیر ابنیه ی تاریخی مختلف ایران مانند: کاخ و ابنیه ی اردشیر بابکان در فیروزآباد فارس، مسجد جامع شوشتر که از مهم ترین و قدیمی ترین مساجد ایران به شمار می رود، مبالغی صرف شد. در سال (1351 ه.ش) این مسجد بار دیگر تعمیر شد. 1

البته طی این سال ها هیأت های باستان شناسی خارجی در خوزستان بسیار فعال بودند و بسیاری از کشفیات تاریخی خود را راهی موزه های بزرگ جهان می کردند، و بخش کمی از اکتشافات و آثار تاریخی به دست آمده به موزه های کشور مانند موزه ی ایران باستان و موزه ی شوش تحویل می شد.

برای آگاهی از این فعالیت ها بهتر است به کتاب ها و منابع ذیل مراجعه کنیم:

1-    مروری بر پنجاه سال باستان شناسی ایران، تألیف: دکتر عزت ا... نگهبان، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1376.

2-    حفاری هفت تپه دشت خوزستان دکتر عزت ا... نگهبان، از انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1372.

بزرگداشت پرفسور گریشمن

از اقدامات دیگر انجمن آثار ملی که به نوعی به خوزستان مرتبط می شود، برگزاری مراسم بزرگداشت پرفسور گیرشمن R.Ghirshman باستان شناس فرانسوی و رئیس هیأت علمی باستان شناسی فرانسه در ایران است. گیرشمن به اتفاق همسر خود که وی نیز باستان شناس بود، از سال (1310 ه.ش) به بعد به کاوش علمی و تحقیقات باستان شناسی در ایران و به ویژه در خوزستان اشتغال داشت. وی در سال (1346 ه.ش) به افتخار بازنشستگی نائل آمد. از لحاظ قدرشناسی نسبت به اقدامات و تألیفات وی، مجلس پذیرایی مناسبی از طرف انجمن آثار ملی به افتخارات آنان ترتیب یافت و هدیه ای از هنرهای تزئینی اصیل ایران به پرفسور و همسر او اهدا گردید. 2

علاوه بر موارد فوق، انجمن آثار ملی از انتشارات نسبتاً خوبی برخوردار بود. برخی از این انتشارات یا به خوزستان و یا به خوزستانی ها مربوط می شد. در ذیل این قسمت به معرفی این آثار می پردازیم:

1-    فرهنگ واژه های فارسی در زبان عربی، تألیف: سید محمد علی امام شوشتری، در سال 1347ش با شماره 58 منتشر شد.

2-  ترجمه ی کتاب عهد اردشیر، از : سید محمد علی امام شوشتری، در سال 1348ش به عنوان شصت و هفتمین کتاب انجمن به چاپ رسید.

2- کارنامه انجمن آثار ملی از آغاز تا سال 1355، تألیف دکتر حسین بحرالعلومی، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران 1355، ص772

3-    فردوس در تاریخ شوشتر، تألیف: علاء الملک حسینی شوشتری، نود و پنجمین اثر منتشر   شده ی انجمن بود.

4-  دیار شهریاران، آثار و بناهای تاریخی خوزستان، جلد نخستین، بخش اول، تألیف: احمد اقتداری، یکصد و دهمین اثر انجمن بود که در سال 1354 منتشر شد.

5-  دیار شهریاران، آثار و بناهای تاریخی خوزستان، جلد نخستین، بخش دوم، تألیف: احمد اقتداری، تحت شماره 111 در سال 1354 منتشر شد.

6-  دو اثر اخیر در حقیقت جلد سومی هم داشتند که بعد از انقلاب اسلامی منتشر شد. به این شرح: خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، جغرافیای تاریخی و آثار باستانی از احمد اقتداری، انجمن آثار ملی، 1359.

7-    مکمل این آثار کتاب زیر می باشد:

ارجان و کهگیلویه، از فتح عرب تا پایان دوره ی صفوی/ترجمه ی سعید فرهودی، تحشیه و تصحیح و تنظیم فهارس احمد اقتداری- تهران: انجمن آثار ملی 1359.

فعالیت های باستان شناسی خوزستان

در پیش از سال 1225 شمسی (1846 م) تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی

منبع:

-    نگهبان، عزت الله، مروری بر پنجاه سال باستان شناسی ایران، چاپ اول، انتشارات سازمان میراث فرهنگی، تهران 1376، ص 504 تا 482.